Thư bảo lãnh ngân hàng vốn được thiết kế như một công cụ hữu hiệu để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ trong các giao dịch thương mại – xây dựng. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy công cụ này đang bị một số chủ thể lạm dụng nhằm né tránh trách nhiệm phát sinh từ hợp đồng gốc, dẫn tới những hệ lụy pháp lý đáng lo ngại. Thông qua các vụ việc điển có thể nhận diện một khoảng trống pháp lý đang bị khai thác triệt để, đòi hỏi sự điều chỉnh kịp thời của pháp luật.
Thư bảo lãnh: Cam kết độc lập hay phương tiện gây sức ép?
Theo quy định tại khoản 9 Điều 3 Thông tư số 07/2015/TT-NHNN ngày 25/6/2015 của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam: “Bảo lãnh ngân hàng là việc tổ chức tín dụng cam kết với bên nhận bảo lãnh (bên thụ hưởng) về việc thực hiện nghĩa vụ tài chính thay cho bên được bảo lãnh khi bên được bảo lãnh không thực hiện hoặc thực hiện không đúng nghĩa vụ đã cam kết với bên nhận bảo lãnh.”
Đây là một thiết chế pháp lý có tính độc lập cao, với ba đặc điểm nổi bật: (i) Không hủy ngang, (ii) Vô điều kiện và (iii) Tách biệt, độc lập với hợp đồng gốc.
Tuy nhiên, chính sự độc lập này lại trở thành khe hở để một số doanh nghiệp thao túng và sử dụng thư bảo lãnh như một công cụ áp đặt hoặc rút lui khỏi nghĩa vụ trong hợp đồng gốc, gây bất bình đẳng nghiêm trọng trong quan hệ thương mại.
Lạm dụng thư bảo lãnh: Những ví dụ điển hình
Trong vụ việc tranh chấp giữa Công ty Cổ phần Xây dựng Giao thông Thủy lợi T.H và Tổng thầu là Công ty cổ phần H.T, liên quan đến một phần dự án do Eurowindow Light City làm chủ đầu tư, quá trình thực hiện hợp đồng phát sinh nhiều mâu thuẫn, đặc biệt là về thanh toán. Khi chưa có kết luận dứt điểm từ cơ quan tài phán, phía Tổng thầu đã chủ động phát hành thư thu hồi bảo lãnh tạm ững và bảo lãnh thực hiện hợp đồng, đẩy nhà thầu vào thế bị động và buộc phải “chạy theo” bảo lãnh, thay vì được giải quyết quyền lợi trong phạm vi hợp đồng gốc.
Một trường hợp khác là tranh chấp giữa Công ty Rita Võ và Công ty Trường Sơn. Sau khi phát sinh mâu thuẫn hợp đồng, phía Rita Võ đã lập tức yêu cầu ngân hàng thu hồi thư bảo lãnh, đồng thời khởi kiện Trường Sơn. Tuy nhiên, sau khi nhận được phản hồi pháp lý từ đại diện bảo vệ quyền lợi của Trường Sơn, Rita Võ đã chủ động rút đơn kiện tại phiên sơ thẩm, dẫn đến việc Tòa án đình chỉ vụ án. Cách thức hành xử này cho thấy thư bảo lãnh, thay vì là công cụ bảo vệ quyền lợi, lại đang bị sử dụng như đòn bẩy để gây sức ép và kiểm soát đối phương.
Khi "tính độc lập" bị hiểu lầm thành "quyền tuyệt đối"
Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định tại Điều 6: “Các bên trong quan hệ dân sự phải trung thực, thiện chí trong việc xác lập và thực hiện quyền, nghĩa vụ của mình.” Và tại Điều 3 cũng nêu rõ nguyên tắc bình đẳng: “Các bên đều bình đẳng, không được dùng lợi thế về địa vị, tài chính hoặc tổ chức để áp đặt điều kiện bất công.”
Tuy nhiên, hiện hành chưa có bất kỳ quy phạm pháp luật cụ thể nào điều chỉnh trách nhiệm pháp lý trong trường hợp chủ thể yêu cầu phát hành hoặc thu hồi thư bảo lãnh không có căn cứ, đặc biệt khi hành vi này dẫn đến thiệt hại nghiêm trọng cho bên còn lại.
Mặc dù Thông tư số 07/2015/TT-NHNN và Thông tư số 13/2022/TT-NHNN quy định chi tiết về trình tự, thủ tục bảo lãnh, nhưng lại không đề cập đến hậu quả pháp lý đối với hành vi phát hành bảo lãnh thiếu cơ sở hoặc thu hồi sai lệch – một lỗ hổng đang bị khai thác ngày càng phổ biến trong thương mại thực tiễn.
Kiến nghị hoàn thiện pháp lý: Quy tắc hành xử đối với thư bảo lãnh
Để ngăn ngừa hành vi lợi dụng thư bảo lãnh nhằm né tránh nghĩa vụ hợp đồng hoặc gây sức ép không công bằng, cần thiết phải xem xét điều chỉnh ở cả ba cấp độ: hợp đồng – chứng thư – cơ quan tài phán.
Bổ sung điều khoản hợp đồng gốc về trách nhiệm liên quan đến bảo lãnh: Hợp đồng thương mại nên quy định rõ: việc phát hành hoặc yêu cầu thu hồi thư bảo lãnh phải dựa trên căn cứ pháp lý cụ thể, được chứng minh bằng tài liệu khách quan (biên bản nghiệm thu, quyết định của trọng tài/tòa án…). Đồng thời, nếu bên yêu cầu bảo lãnh sai lệch, gây thiệt hại, thì phải bồi thường toàn bộ tổn thất phát sinh.
Rà soát và chỉnh sửa mẫu thư bảo lãnh theo hướng hạn chế tự do tuyệt đối: Thư bảo lãnh cần làm rõ cơ chế xác lập nghĩa vụ: chỉ được kích hoạt khi bên được bảo lãnh thực sự vi phạm nghĩa vụ đã được xác định bởi cơ quan trung gian (ví dụ: giám sát trưởng, tổ chức tư vấn độc lập hoặc cơ quan tài phán). Nội dung bảo lãnh cũng cần quy định điều kiện thanh toán rõ ràng thay vì chỉ ghi nhận “khi có yêu cầu từ bên thụ hưởng”.
Ghi nhận hành vi phát hành sai lệch là hành vi vi phạm nghĩa vụ thiện chí: Trong tố tụng dân sự hoặc trọng tài thương mại, cần khuyến nghị các bên đánh giá hành vi thu hồi thư bảo lãnh không có căn cứ là biểu hiện của sự thiếu thiện chí, từ đó làm căn cứ xác định lỗi và mức độ bồi thường. Việc cố ý làm mất hiệu lực thư bảo lãnh để ép bên còn lại rút lui hoặc nhượng bộ có thể cấu thành hành vi cạnh tranh không lành mạnh hoặc vi phạm nguyên tắc trung thực trong giao kết hợp đồng.
Trả lại chức năng đúng đắn cho thư bảo lãnh
Trong bối cảnh thị trường thương mại – xây dựng ngày càng phức tạp, thư bảo lãnh tiếp tục là một công cụ quan trọng để củng cố niềm tin và hạn chế rủi ro pháp lý. Tuy nhiên, khi công cụ này bị biến tướng thành một “lá bài áp lực”, làm lu mờ vai trò của hợp đồng gốc và làm phát sinh tranh chấp không đáng có, thì cần thiết phải có sự điều chỉnh từ cơ chế lập pháp và hành vi giao kết hợp đồng.
Việc bổ sung các điều kiện chặt chẽ trong phát hành, thu hồi, cũng như xác lập trách nhiệm đối với hành vi phát hành sai lệch sẽ góp phần trả lại sự công bằng, minh bạch trong các giao dịch dân sự – thương mại. Không một thiết chế nào, dù độc lập đến đâu, có thể được miễn trừ khỏi nguyên tắc công bằng, thiện chí và trách nhiệm – những trụ cột nền tảng của một quốc gia pháp quyền.
ĐĂNG KÝ TƯ VẤN
